Lietuvos istorijos institutas

Artykuł dotyczy obecności Konstytucji 3 maja w kulturze współczesnej. Przynosi odpowiedź na pytanie o sposób jej obecności w potocznej świadomości współczesnych Polaków. Pokazano w nim przykłady obchodzenia kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji w Polsce i za granicą. Zwrócono uwagę na towarzyszące im wydarzenia i ich wpływ na kształtowanie narodowej tożsamości Polaków. Przybliżono wybrane inicjatywy rocznicowe – państwowe i prywatne – realizowane w instytucjach edukacyjnych (muzea, szkoły) i pokazywane w mass mediach. Wspomniano również o nieprzemijającej popularności obrazu Jana Matejki (1891). Analiza zebranego materiału przynosi konkluzję, że znajomości faktu historycznego nie towarzyszy głębsza znajomość postanowień Ustawy i jej faktycznego znaczenia. Konstytucja pełni dziś funkcję świadomie kreowanego narodowego mitu.

Tekst ukazuje obchody z okazji uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 roku oraz rocznicy tego wydarzenia, organizowane przez szkoły Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uroczystości te treścią i formą nie odbiegały od obchodów organizowanych w szkołach Korony Polskiej. Ważną rolę odgrywała Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego na czele z rektorem Marcinem Poczobutem, który z końcem czerwca 1791 roku rozesłał do sobie podległych placówek list okólny, zalecający zorganizowanie obchodów poświęconych uchwaleniu Konstytucji. Nakazał w nim, aby w uroczystościach wzięło udział szerokie grono zaproszonych gości, a w kazaniach i mowach omawiano treść dokumentu. Najważniejszą formą obchodów były nabożeństwa religijne, msze wotywne z odśpiewaniem Te Deum oraz mowy wygłaszane przez profesorów i niekiedy uczniów. W kazaniach i oracjach głoszono pochwałę Ustawy Rządowej, jej twórców, a przede wszystkim króla Stanisława Augusta. W niektórych szkołach obchody uświetniały widowiska. Organizowano przede wszystkim parady i pokazy wojskowej musztry uczniów ubranych w mundury wojewódzkie lub – jak np. w Wilnie – kawalerii narodowej. Przygotowywano programy artystyczne, deklamacje i śpiewy. Okazałość tych wydarzeń zależna była nie tylko od możliwości organizacyjnych kadry profesorskiej danej szkoły, ale także od czasu przeznaczonego na przygotowanie. Duże trudności były w roku 1791, kiedy to list okólny wysłano z Wilna 28 czerwca, a cztery tygodnie później kończył się rok szkolny.

The 3 May 1791 Constitution, adopted by the Sejm of the Commonwealth of Both Nations, was welcomed by a significant part of society, therefore the year of the ‘soft revolution’ passed in an atmosphere of elation and patriotism. However, there was some opposition within the country and the geopolitical situation was unfavourable to the Republic, so it was very important for the King and the reformist camp to demonstrate unity and secure the widest possible support for their programme. Celebrations were used as one of their means of action. The article discusses the visual occasional works for the celebrations of the adoption of the Constitution. The aim is to analyse what values were actualized and what images were created in the epoch of the ‚gentle revolution‘. The study is based on the descriptions of festivals published in the periodical press and in occasional works. The importance of the text used in the decorations of such festivals was highlighted: various inscriptions amplified the imagery and at the same time served as a foundation for these images. In addition, the text in the descriptions of those festivals had a double power: in addition to the text used in the decorations, there was also the text of the person describing the festivities, in which they gave a verbal interpretation of the image.

Konstytucja 3 maja, czyli Ustawa Rządowa włączała ówczesną Rzeczpospolitą Obojga Narodów w gruntowne zmiany i kompleksową reformę kraju. Z punktu widzenia zagadnień edukacyjnych istotne było wyraźne wpisanie Komisji Edukacji, jako jednej z czterech komisji służących reformie państwa: Edukacji, Policji, Wojska i Skarbu. Warto zauważyć, że Komisja Edukacji została wymieniona na pierwszym miejscu wśród projektowanych komisji rządowych. A zatem edukacja obywatelska i edukacja obywateli stała się istotnym elementem reformy całego państwa. Trzeba pamiętać, że reforma edukacji była już realizowana. Tak powołana przez sejm rozbiorowy Komisja Edukacji Narodowej w pierwszym dokumencie wystosowanym do narodu, tzw. Uniwersale z 24 października 1773 roku zawarła przesłanie, że edukacja młodzieży będzie jej priorytetem i dzięki edukacji państwo będzie w stanie się odrodzić. Chodziło o wychowanie dobrego człowieka i dobrego obywatela, który będzie żył i działał dla dobra Rzeczypospolitej.

The history of art in Vilnius at the turn of the eighteenth-nineteenth century is unimaginable without the person of Franciszek Smuglewicz (1745–1807). His creative and educational activities attracted a great deal of attention, but one aspect of his artistic work – the depiction of the child in his secular paintings – has not been really discussed. The main aim of this article is to identify and define more precisely the directions and nature of the depiction of secular childhood that emerges in Smuglewicz’s work. The works, relevant to this study, are divided into four thematic categories – mythological, historical, reflecting the artist’s period of life, and images of the characters of the little ones, relevant to the theme of citizenship.

Zadanie modernizacji państwa i społeczeństwa uwzględniała w swoich założeniach Komisja Edukacji Narodowej. Dla działaczy państwowych, jakimi byli członkowie Komisji, znaczenie oświaty i wychowania dla interesów państwa było oczywiste. Między innymi Ignacy Jakub Massalski interesował się oświatą ludu, a Adam Kazimierz Czartoryski był komendantem Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Pod wpływem zachodnioeuropejskich prądów oświeceniowych, ale także własnych doświadczeń, Komisja postawiła za cel wychowanie dobrego człowieka i obywatela, syna ojczyzny. Tak sformułowane cele, zanim zamieszczone zostały w Ustawach Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane z 1783 r., pojawiały się w dokumentach, opracowanych i ogłoszonych w latach poprzedzających opublikowanie wspomnianych Ustaw.

The article analyses the Church of St Peter and St Paul, built at the end of the eighteenth century in Maliatsichy (present-day Belarus) at the initiative of the Archbishop of Mogilev, Stanislaw Bohusz-Siestrzencewicz (1731-1826). The study is based on a comparison of a well-known image of this church (more precisely, the Roman Basilica of St Peter, identified as the Church of St Stanislaus in Maliatsichy), published in Leonard Chodzka’s Parisian publication La Pologne, historique, littéraire, monumentale et illustrée, with the data from written sources. The article questions some of the assumptions made in the literature about this interesting architectural monument, which has not survived to the present day, and for the first time discusses the interior of the sanctuary in more detail and analyses its architectural and symbolic links with the original model - St Peter’s Basilica in Rome. The conclusion is, that the Maliatsichy Church was conceived as a visual expression of Siestrzencewicz’s loyalty to the Roman Pope and as a symbol of the Belarusian Archbishop’s connection to the Catholic Church as a whole when forced to submit to the secular rule of the Russian Empire. It is possible that this church was also meant to express the unity of Roman and Greek Catholics under the Pope.

The article analyses the repercussions of the state relations between the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithuania in reforming the Commonwealth of Both Nations in mass communication in the period following the adoption of the Constitution of 3 May 1791. Mass communication is understood as messages addressed to a large, anonymous, and diverse audience, transmitted through communication media and channels. At the end of the eighteenth century, the periodical press acted as such means and channels. The research aims to determine to what extent and how the press of the Commonwealth of Both Nations at that time covered the Grand Duchy of Lithuania’s relations with the Kingdom of Poland and how much, if at all, was known to the users of the Western European means of communication, included in this analysis, about the 20 October 1791 document of the Mutual Assurance of the Two Nations.

Wspólne litewsko-polskie obchody 230. rocznicy Konstytucji 3 maja 1791 roku skłaniają do uważnej lektury Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów z 20 października 1791 roku pod kątem języka politycznego. Tendencja do scalenia Rzeczypospolitej składającej się z „obojga narodów” – Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego – w jeden „naród polski”, widoczna w tekście Ustawy Rządowej, została odwrócona w ustawodawstwie ostatniego roku Sejmu Wielkiego. Trzeba jednak uwzględnić to, że pojęcie „narodu” pozostało płynne, niejednolite i co najmniej dwuszczeblowe.

Recently, in historiography, the Constitution of 3 May 1791 is increasingly viewed not only as the quintessence of the reforms carried out in the late eighteenth century in the Commonwealth of Both Nations but also as the embodiment of the most advanced state and society reformations by the Four-Year Sejm (1788–1792). In the context of the development of parliamentarism in the late-eighteenth-century Republic, the article reviews the directions and nature of one of the most important reforms of the legislative power in the tripartite separation of powers concept, which is fixed in the Constitution of 3 May 1791. Reforms by the Four-Year Sejm, which established significant changes in the parliamentary life of the Republic, acquired an even more conceptual expression in the Constitution of 3 May, which made it possible to highlight the boundaries of the legislative power.