XVIII amžiaus studijos / The Eighteenth Century Studies

Artykuł dotyczy obecności Konstytucji 3 maja w kulturze współczesnej. Przynosi odpowiedź na pytanie o sposób jej obecności w potocznej świadomości współczesnych Polaków. Pokazano w nim przykłady obchodzenia kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji w Polsce i za granicą. Zwrócono uwagę na towarzyszące im wydarzenia i ich wpływ na kształtowanie narodowej tożsamości Polaków. Przybliżono wybrane inicjatywy rocznicowe – państwowe i prywatne – realizowane w instytucjach edukacyjnych (muzea, szkoły) i pokazywane w mass mediach. Wspomniano również o nieprzemijającej popularności obrazu Jana Matejki (1891). Analiza zebranego materiału przynosi konkluzję, że znajomości faktu historycznego nie towarzyszy głębsza znajomość postanowień Ustawy i jej faktycznego znaczenia. Konstytucja pełni dziś funkcję świadomie kreowanego narodowego mitu.

Konstytucja 3 maja, czyli Ustawa Rządowa włączała ówczesną Rzeczpospolitą Obojga Narodów w gruntowne zmiany i kompleksową reformę kraju. Z punktu widzenia zagadnień edukacyjnych istotne było wyraźne wpisanie Komisji Edukacji, jako jednej z czterech komisji służących reformie państwa: Edukacji, Policji, Wojska i Skarbu. Warto zauważyć, że Komisja Edukacji została wymieniona na pierwszym miejscu wśród projektowanych komisji rządowych. A zatem edukacja obywatelska i edukacja obywateli stała się istotnym elementem reformy całego państwa. Trzeba pamiętać, że reforma edukacji była już realizowana. Tak powołana przez sejm rozbiorowy Komisja Edukacji Narodowej w pierwszym dokumencie wystosowanym do narodu, tzw. Uniwersale z 24 października 1773 roku zawarła przesłanie, że edukacja młodzieży będzie jej priorytetem i dzięki edukacji państwo będzie w stanie się odrodzić. Chodziło o wychowanie dobrego człowieka i dobrego obywatela, który będzie żył i działał dla dobra Rzeczypospolitej.

Historiografia polska określa Ustawę Rządową jako „drugą na świecie, pierwszą w Europie konstytucję spisaną”. Jednak cztery miesiące po konstytucji majowej 1791 roku uchwalono konstytucję francuską. W Szwecji znacznie wcześniej – w latach 1719–1720 i 1772 zaczęto spisywać „formy rządu” (Regeringsform). Brakowało w nich jednak wskazania zasad suwerenności narodu oraz podziału władz. Dlatego warto przyjrzeć się korsykańskiej Costituzione paolina z 1755 roku. Ta bowiem zasady takie – przynajmniej a prima vista – podawała. Dlatego pogląd o pierwszeństwie Konstytucji 3 maja należy odrzucić.

Po utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku nauczyciele zakonni, w tym jezuici, przechodzili pod zwierzchność świeckiej władzy oświatowej. W miarę upływu czasu stopniowo zastępowani byli przez nauczycieli świeckich, wykształconych w szkołach głównych, Koronnej w Krakowie oraz Litewskiej w Wilnie. Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule jest praca pochodzących z Litwy nauczycieli szkół średnich na terenie Wydziałów Wołyńskiego i Ukraińskiego. Byli to bracia: eksjezuita Marcin Ancypa i nauczyciel świecki, Feliks Ancypa. W artykule ukazano przede wszystkim postrzeganie obu braci w środowisku zawodowym, a także ocenę ich pracy zarówno przez współpracowników, jak i przez zwierzchników. Praca obydwu braci wywoływała cały szereg konfliktów i napięć w szkołach. Brak akceptacji dla nauczycieli świeckich ze strony ks. Marcina Ancypy powodował zatargi, dla których załagodzenia stosowano kolejne przeniesienia go do innych szkół. Fakt zaś pozostawania w związku małżeńskim jego brata Feliksa Ancypy był powodem, dla którego władze sugerowały jego odejście ze stanu akademickiego.