XVIII amžiaus studijos / The Eighteenth Century Studies

Artykuł dotyczy obecności Konstytucji 3 maja w kulturze współczesnej. Przynosi odpowiedź na pytanie o sposób jej obecności w potocznej świadomości współczesnych Polaków. Pokazano w nim przykłady obchodzenia kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji w Polsce i za granicą. Zwrócono uwagę na towarzyszące im wydarzenia i ich wpływ na kształtowanie narodowej tożsamości Polaków. Przybliżono wybrane inicjatywy rocznicowe – państwowe i prywatne – realizowane w instytucjach edukacyjnych (muzea, szkoły) i pokazywane w mass mediach. Wspomniano również o nieprzemijającej popularności obrazu Jana Matejki (1891). Analiza zebranego materiału przynosi konkluzję, że znajomości faktu historycznego nie towarzyszy głębsza znajomość postanowień Ustawy i jej faktycznego znaczenia. Konstytucja pełni dziś funkcję świadomie kreowanego narodowego mitu.

Tekst ukazuje obchody z okazji uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 roku oraz rocznicy tego wydarzenia, organizowane przez szkoły Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uroczystości te treścią i formą nie odbiegały od obchodów organizowanych w szkołach Korony Polskiej. Ważną rolę odgrywała Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego na czele z rektorem Marcinem Poczobutem, który z końcem czerwca 1791 roku rozesłał do sobie podległych placówek list okólny, zalecający zorganizowanie obchodów poświęconych uchwaleniu Konstytucji. Nakazał w nim, aby w uroczystościach wzięło udział szerokie grono zaproszonych gości, a w kazaniach i mowach omawiano treść dokumentu. Najważniejszą formą obchodów były nabożeństwa religijne, msze wotywne z odśpiewaniem Te Deum oraz mowy wygłaszane przez profesorów i niekiedy uczniów. W kazaniach i oracjach głoszono pochwałę Ustawy Rządowej, jej twórców, a przede wszystkim króla Stanisława Augusta. W niektórych szkołach obchody uświetniały widowiska. Organizowano przede wszystkim parady i pokazy wojskowej musztry uczniów ubranych w mundury wojewódzkie lub – jak np. w Wilnie – kawalerii narodowej. Przygotowywano programy artystyczne, deklamacje i śpiewy. Okazałość tych wydarzeń zależna była nie tylko od możliwości organizacyjnych kadry profesorskiej danej szkoły, ale także od czasu przeznaczonego na przygotowanie. Duże trudności były w roku 1791, kiedy to list okólny wysłano z Wilna 28 czerwca, a cztery tygodnie później kończył się rok szkolny.

Konstytucja 3 maja, czyli Ustawa Rządowa włączała ówczesną Rzeczpospolitą Obojga Narodów w gruntowne zmiany i kompleksową reformę kraju. Z punktu widzenia zagadnień edukacyjnych istotne było wyraźne wpisanie Komisji Edukacji, jako jednej z czterech komisji służących reformie państwa: Edukacji, Policji, Wojska i Skarbu. Warto zauważyć, że Komisja Edukacji została wymieniona na pierwszym miejscu wśród projektowanych komisji rządowych. A zatem edukacja obywatelska i edukacja obywateli stała się istotnym elementem reformy całego państwa. Trzeba pamiętać, że reforma edukacji była już realizowana. Tak powołana przez sejm rozbiorowy Komisja Edukacji Narodowej w pierwszym dokumencie wystosowanym do narodu, tzw. Uniwersale z 24 października 1773 roku zawarła przesłanie, że edukacja młodzieży będzie jej priorytetem i dzięki edukacji państwo będzie w stanie się odrodzić. Chodziło o wychowanie dobrego człowieka i dobrego obywatela, który będzie żył i działał dla dobra Rzeczypospolitej.