XVIII amžiaus studijos / The Eighteenth Century Studies

Artykuł dotyczy obecności Konstytucji 3 maja w kulturze współczesnej. Przynosi odpowiedź na pytanie o sposób jej obecności w potocznej świadomości współczesnych Polaków. Pokazano w nim przykłady obchodzenia kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji w Polsce i za granicą. Zwrócono uwagę na towarzyszące im wydarzenia i ich wpływ na kształtowanie narodowej tożsamości Polaków. Przybliżono wybrane inicjatywy rocznicowe – państwowe i prywatne – realizowane w instytucjach edukacyjnych (muzea, szkoły) i pokazywane w mass mediach. Wspomniano również o nieprzemijającej popularności obrazu Jana Matejki (1891). Analiza zebranego materiału przynosi konkluzję, że znajomości faktu historycznego nie towarzyszy głębsza znajomość postanowień Ustawy i jej faktycznego znaczenia. Konstytucja pełni dziś funkcję świadomie kreowanego narodowego mitu.

Tekst ukazuje obchody z okazji uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 roku oraz rocznicy tego wydarzenia, organizowane przez szkoły Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uroczystości te treścią i formą nie odbiegały od obchodów organizowanych w szkołach Korony Polskiej. Ważną rolę odgrywała Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego na czele z rektorem Marcinem Poczobutem, który z końcem czerwca 1791 roku rozesłał do sobie podległych placówek list okólny, zalecający zorganizowanie obchodów poświęconych uchwaleniu Konstytucji. Nakazał w nim, aby w uroczystościach wzięło udział szerokie grono zaproszonych gości, a w kazaniach i mowach omawiano treść dokumentu. Najważniejszą formą obchodów były nabożeństwa religijne, msze wotywne z odśpiewaniem Te Deum oraz mowy wygłaszane przez profesorów i niekiedy uczniów. W kazaniach i oracjach głoszono pochwałę Ustawy Rządowej, jej twórców, a przede wszystkim króla Stanisława Augusta. W niektórych szkołach obchody uświetniały widowiska. Organizowano przede wszystkim parady i pokazy wojskowej musztry uczniów ubranych w mundury wojewódzkie lub – jak np. w Wilnie – kawalerii narodowej. Przygotowywano programy artystyczne, deklamacje i śpiewy. Okazałość tych wydarzeń zależna była nie tylko od możliwości organizacyjnych kadry profesorskiej danej szkoły, ale także od czasu przeznaczonego na przygotowanie. Duże trudności były w roku 1791, kiedy to list okólny wysłano z Wilna 28 czerwca, a cztery tygodnie później kończył się rok szkolny.

Historiografia polska określa Ustawę Rządową jako „drugą na świecie, pierwszą w Europie konstytucję spisaną”. Jednak cztery miesiące po konstytucji majowej 1791 roku uchwalono konstytucję francuską. W Szwecji znacznie wcześniej – w latach 1719–1720 i 1772 zaczęto spisywać „formy rządu” (Regeringsform). Brakowało w nich jednak wskazania zasad suwerenności narodu oraz podziału władz. Dlatego warto przyjrzeć się korsykańskiej Costituzione paolina z 1755 roku. Ta bowiem zasady takie – przynajmniej a prima vista – podawała. Dlatego pogląd o pierwszeństwie Konstytucji 3 maja należy odrzucić.